Kosa starih Egipćana u arheološkim istraživanjima
Kosa starih Egipćana je tek nedavno postala predmet ozbiljnog istraživanja, nakon što se na nju dugo gledalo kao na nešto neozbiljno u odnosu na hijeroglifske tekstove i hronologiju kojom su se naučnici bavili. Nažalost, takav stav je doveo do toga da još uvek nema dovoljno informacija o tako važnoj temi koja može mnogo da doprinese poznavanju ove kulture, jer koliko god da su pisani izvori važni, ipak se radi o kulturi u kojoj je manje od 1% ljudi bilo pismeno, tako da ipak nije najbolji način za upoznavanje svakodnevnog života starih Egipćana.
Mumije – važan izvor informacija
Kao jedan alternativan izvor informacija imamo ostatke samih ljudi koji pružaju bogatstvo dokaza. Tu spadaju i mumifikovana elita i najsiromašniji ljudi, čija tela su očuvana zahvaljujući suvoj klimi. Tako su sačuvani kosa starih Egipćana, koža i nokti, koji pružaju brojne informacije.
Moderna tehnologija u službi egiptoloških istraživanja
Kako naučna istraživanja postaju sve detaljnija, svaki deo tela počinje da priča svoju fascinantnu priču. To je naročito slučaj sa kosom koju su Egipćani, bez obzira na društveni položaj, negovali i oblikovali na razne načine iz velikog broja razloga. Način na koji su prikazivali kosu, razvoj različitih frizura i stilova, može da se koristi i da se uspostavi hronologija za ceo dinastički period.
Frizure u starom Egiptu su se vremenom menjale, iako su se bogovi, i ponekad kraljevi i kraljice, prikazivali sa arhaičnim frizurama. Nošene su frizure različitih dužina i različitih stilova, reflektujući promene u modi kao i razlike u polu, godištu i društvenom statusu. U prošlosti su glavni izvor informacija o kosi bile predstave na zidovima grobnica ili hramova, dok se sada u velikoj meri istražuje i kosa mumija, koja pruža najdirektije informacije o frizurama starih Egipćana.
Pribor za pravljenje frizura
U grobnicama, i na drugim mestima, je pronađen veliki broj predmeta vezanih za pravljenje frizura koji svedoče koliko je dobra frizura bila važna u starom Egiptu.
U te predmete spadaju: šnale od kosti, slonovače ili metala, češljevi i metalni predmeti, koji liče na makaze, i koji su korišćeni za kovrdžanje kose, ili pravljenje pletenica.
Staroegipatske ženske frizure
Žene su tokom perioda Starog carstva više nosile dugu kosu, tokom Srednjeg carstva imale se mahom kratke frizure, dok su tokom Novog carstva više volele dugu kosu koju su uvijale u pletenice i kovrdžale. Nosile su i konjski rep, kao i šiške. Bogate žene su, takođe, nosile i složene perike. Imućnije Egipćanke su ponekad bogato ukrašavale svoju složeno ukovrdžanu kosu nakitom, zlatnim nitima, cvećem, perlama i trakama za kosu. Imale su naklonost ka posebnim frizurama koje su pridržavane raznim šnalama i iglama za kosu.
Frizure u starom Egiptu – Muškarci
Muške frizure se nisu baš mnogo menjale tokom trajanja staroegipatske države, s obzirom na to da je u pitanju period duži od 3000 godina. Muškarci su uglavnom imali kratku kosu ili su je, kao u slučaju sveštenika, brijali. Imućni Egipćani su nosili složene perike i ekstenzije za kosu.
Perike i ekstenzije
Ono što je odmah jasno i gledanjem predstava na zidovima, i na osnovu arheoloških nalaza, jeste da kosa starih Egipćana nije uvek bila njihova.
Perike i ekstenzije su nošene tokom svakodnevnog života, ali su sa njima i sahranjivani. Želju da impresioniraju i lepo izgledaju kombinovali su sa praktičnošću i higijenom. Izbor je zavisio od ličnih afiniteta, bogatstva, društvenog statusa i mode.
Sa takvom ekstremnom klimom najbolja opcija za rashlađivanje su bili obrijana glava ili kratka kosa, a perike su ih štitile od štetnog sunca. Više su voleli perike od jednostavnih tkanina, jer su omogućavale telesnoj toploti da prođe kroz mrežastu osnovu, ujedno štiteći glavu.
Perike su nosili i žene i muškarci, a ono što je zanimljivo jeste da su muške perike često bile složenije od ženskih.
Perike su pravljene od ljudske kose, i to je bila, ili kosa samog vlasnika perike, ili su je kupovali od nekog drugog. Kosa starih Egipćana je bila vredna roba, u rangu zlata i tamjana. Ponekad su perike pravljene i od vlakna palmi.
Razlozi nošenja perika
Nošene su iz religiskih razloga, zbog mode ili, ponekad, kao zamena za kosu kako bi se sakrila ćelavost. Često su bile namirisane i njihov oblik i dužina su zavisili od promene mode. Muškarci su nekad nosili veoma duge perike, a žene kratko podšišane. Perike su bile nošene i nakon smrti, kada je za Egipćane bilo najvažnije da ostave dobar utisak.
Uklanjanje kose i korišćenje perika je bilo i higijenska mera i dosta je umanjivalo rizik od infekcije parazitima, naročito vaškama.
Pravljenje perika
Kada bi skupili dovoljnu količinu kose, sortirali bi je po dužini i skroz raščešljali, dobro nazubljenim češljevima. Njima su, takođe, odstranjivali jaja vaški čiji tragovi još ponekad mogu da se nađu između njihovih zubaca.
Koristeći impresivno mnoštvo pribora za sređivanje kose, vlasuljari bi kosu oblikovali u razne pletenice ili lokne zavisno od stila koji se traži. Svaku periku bi prekrili ugrejanom smesom za fiksiranje od voska i smole, koja bi očvrsnula kada se ohladi. S obzirom na to da je tačka topljena voska 60-62°C, ova metoda fiksiranja kose je bila efikasna, čak i na ekstremnim egipatskim temperaturama.
Različite tehnike pravljenja perika
Pojedinačne lokne ili pletenice su mogle direktno da se nakače na prirodnu kosu u vidu ekstenzija. Drugi način je da se napravi cela perika pričvršćivanjem pojedinačnih delova kose na mrežastu osnovu, napravljenu na drvenom postolju. Iako su povremeno korišćene trake od kože ili platna, baza je uglavnom pravljenja od pletene ili tkane kose.
Vlasuljari u starom Egiptu su bili veoma spretni, i na nivou koji može da se poredi sa izradom modernih perika.
Iako se spekuliše kako su ove perike bile teške za nošenje, njihova lagana konstrukcija ih je činila prijatnim za nošenje.
Najstarije ekstenzije su pronađene na radničkom groblju u Hijerankonpolisu (oko 3400 godine p. n. e.) a fragmenti perika, sa samog početka Predinastičkog perioda, nađeni su u Abidosu, sa tkanom kosom, na koju su dodate razne kovrdže, pletenice i uvojci.
Perika plemića iz perioda Novog carstva, sada u Britanskom muzeju, sastojala se od mreže sitno pletenih uvojaka pričvršćenih pčelinjim voskom i smolom, upetljanih u pramenove preko matrice. Deo upletenih uvojaka je bio uvijen preko svega.
Pribor za pravljenje perika
Naučnici misle da je za pravljenje perika korišćen predmet nalik makazama, kojim su se lokne uvijale u kosu. Ovaj pribor koji je stavljan u grobove prilikom sahrana, sastoji se od dva dela. Gornje sečivo je često bilo dekorativnog oblika, i završavao se u obliku papirusa.
Vrste perika
U periodu Starog carstva plemići su imali debele, ravne perike dužine do ramena, ali su prikazivani i sa svojom kratkom, prirodnom kosom. U Srednjem carstvu perike su bile slične, ali nešto duže i obično je kosa nošena iza ušiju. U ovom periodu muškarci skoro nikad nisu prikazivani sa prirodnom kosom.
Ono što je zanimljivo jeste da su kod oba pola perike nošene spuštene do obrva, pa se smatra da je nisko čelo tada smatrano privlačnim.
Ženske perike su bile raznovrsnije – i duge i kratke, guste, kovrdžave, ravne, ali u Starom carstvu su najpopularnije bile takozvane trodelne perike.
Hathor frizura
Tokom Srednjeg carstva trodelne perike se razvijaju za korišćenje žena iz kraljevske porodice. Bile su duge, guste i napred su se završavale u dva uvijena pramena, ali sa zadnje strane se videla njihova prava kosa. Uvojci su se završavali sa kružnim ukrasima. Ova frizura se naziva Hathor perika jer se obično javlja kod ove boginje.
Uokvirujuća perika
U Novom carstvu se javlja uokvirujuća perika, nazvana tako jer je bila gusta, duga do ramena, kovrdžava, i skroz je uokvirivala lice prekrivajući i uši.
Nubijska perika
Krajem 18. dinastaje javlja se i nubijska perika. Ona se sastojala od usko uvijenih redova lokni koji su se sužavali u sukcesivnim slojevima. Slične frizure se danas nose u Subsaharskoj Africi.
Amarna grad Ahetatona i ekstenzija za kosu
U Amarni, gradu čuvenom po tome što ga je sagradio Ahenaton za koga se smatra da je osnovao prvu monoteističku religiju, nađeni su 3300 godina stari ostaci žene koja je imala složenu frizuru sa 70 ekstenzija u kosi, različitih dužina i u različitim slojevima.
Neke druge perike su imale pramenove crne boje kao i sede, što znači da je perika pravljena od kose većeg broja ljudi.
Građani Amarne su izgleda voleli i pletenice. Sve pletenice u ovim frizurama su bile jednostavne i trodelne, uglavnom široke oko 1 cm ili pola centimetra, ako su pletene usko. Stanovnici Amarne su, takođe, voleli i kratku kosu. Pletenice obično nisu duže od 20 cm, što znači da su obično bile do ramena. Najduža kosa je imala ekstenzije u vidu slojeva do dužine oko 30 cm.
Farbanje kose
Prema receptima koji su otkriveni, vidimo da je seda kosa starih Egipćana prikrivana farbanjem pastom od bobica kleke kao i drugim biljkama. Farbanje kanom se ne pominje u receptima, ali su otkrivene mumije na kojima se vidi da je kana korišćenja za farbanje kose. U jednom slučaju žena je imala narandžasto crvenu boju preko sede kose. Izgleda da je farbala svoju kosu kanom iz istog razloga iz kojeg je mnogi danas farbaju, da bi sakrila svoju sedu boju kose.
Misteriozne kupe na glavama
Od 18. dinastije na reljefima u grobovima, na slikama zabava, počinju da se prikazuju kupasti predmeti na kosi i muškaraca i žena. Pretpostavlja se da su ove kupe, često nazivane “kozmetičke kupe”, bile natopljene parfemom ili mirom. Mada se pominje i mogućnost da su napravljene od voska, verovatnije je da su bile od loja ili druge masti, i korišćene su da se neguju perike ili prirodne kose koje su, bez sumnje, patile od dehidratacije, izazvane suvom klimom i suncem. A možda su služile da se oteraju insekti.
Brijanje glave
Sveštenici su obično brijali, ili na drugi način depilirali, glave i verovatno celo telo što je bilo deo njihovog ritualnog čišćenja.
Pronađeni su brojni brijači i pincete, a sačuvano je i nekoliko recepata za smese kojima su odstranjivali dlake. Brijači su bili raznih oblika.
Brijač iz starog Egipta
Drugi Egipćani su možda šišali kosu skroz kratko zbog vrućine ili da bi stala ispod perike. Još jedan razlog su vaške. Jaja i odrasle vaške su nađene u kosi mumija. Vaške su možda bile razlog što su deca često, mada ne uvek, prikazivana obrijanih glava.
Lokna mladosti
Deca su, takođe, imala specifične frizure. U predstavama se obično prikazuju sa skroz kratkom ili obrijanom glavom sa jedne strane, dok je na drugoj strani duga upletena lokna. Ta lokna kose se naziva i “Lokna mladosti”. To je tradicionalna frizura koju su nosili i dečaci i devojčice do puberteta. Tada bi se lokna mladosti odsekla. Dečaci bi dobijali muške frizure, kratke ili obrijane. Devojčice bi puštale kosu i pravile bi frizure kao odrasle žene.
Ova uvijena lokna je imala simbolično značenje. Vezivala se za mlade bogove, kao što je Honsu, i za ponovo rođene i podmlađene faraone. Iz perioda Amarne su sačuvane amajlije i druge male predstave figura sa bočnom loknom.
Ukrasi u kosi
Među ukrasima prikazanim u kosi su privesci u obliku ribe. Smatra se da su ukrasi u kosi u obliku ribe bile amajlije koje su ih štitile od davljenja. Loptaste ukrase su na kraju konjskog repa nosile plesačice, a javljaju se i na takozvanim Hathor perikama. Plemkinje su nosile male zlatne tube koje su se uklapale u pletenice, kao i male cvetove od zlatne folije koji su se kačili na kosu. Cveće i venci od cveća su često krasili njihove frizure, na kojima je lotos uglavnom bio u centralnom delu, izned čela.
Ukrasi na glavi
Muškarci su takođe nosili “nešto” na kosi. Najpoznatiji je nemes koji su nosili samo kraljevi. Nemes je štraftasta marama koja je potpuno prekrivala glavu i vrat, nekad i deo leđa i imala je dva duža krila koja su visila iza ušiju i ispred oba ramena. Nekad je bila u kombinaciji sa dvostrukom krunom i/ili ureusom (stilizovana uspravljena kobra). Nemes nije sama po sebi kruna, ali ipak simboliše kraljevku vlast. Drugi pokrivači za glavu su bili khat ili afnet koji su ličili na mreže nameštene tako da drže kosu. Nazivane su i perike – vreće. Smatra se da su se razvile iz marama koje su nosili radnici u polju.
Frizeri
I žene i muškarci su radili kao frizeri. Frizeri i brice su se delili na dve osnovne grupe – privatne i državne, a državni na dve institucije: kraljevske i dvorske.
Razlike između brica i frizera nisu bile u polu, jer su i muškarci i žene mogli obavljati oba posla. Razlika je u alatu koji su koristili i poslu koji su obavljali. Brice su koristile brijače kojima su brijali glavu i telo, a frizeri su koristili brijače, predmete koji liče na makaze, češljeve, ukosnice, razne ukrase i masti za kosu.
Bogati su imali svoje lične frizere, a ženama su sluškinje pomagale u nameštanju frizura. Siromašniji su išli kod putujućih frizera, ili su im prijatelji i rodbina pomagali u sređivanju kose.
Poznata je scena sa frizerkama iz 11. dinastije, na kojoj kače lažnu kosu – ekstenziju u princezinu frizuru. Frizeri stoje iza svojih mušterija koji se najčešće prikazuju kako gledaju u ogledalo. Zanimljivo je da se češljevi ne prikazuju kao pribor koji koriste, već samo igle za kosu. One su pravljene od raznih materijala i često na krajevima ukrašeni malim skulpturama životinja.
Titule frizera u starom Egiptu
Koliko su frizure u starom Egiptu bile važne govori i činjenica da su frizeri bili ugledni u društvu, i postojale su razne titule frizera. Neke od njih su: kraljevski frizer, nadzornik frizera, inspektor dvorskih frizera, nadzornik kuće za friziranje, direktor frizera, čuvar frizura, blizak kralju po pitanju frizura, i mnoge druge. Isto je važilo i za brice.
U vojsci su imali brice u svojim redovima, koji su radili i u hramovima, u bogatim domaćinstvima, i bili su deo kraljevske pratnje.
Značaj kose u starom Egiptu
Tokom cele egipatske istorije sluge i sluškinje svih vrsta su prikazivani sa frizurama koje se nisu mogle videti kod ostalih Egipćana. Na primer, gubitak kose kod muškaraca je prikazivan najviše kod pastira i drugih radnika nižeg društvenog statusa. Oni su ćelavost lečili raznim lekovima. Jedan od recepata protiv ćelavosti otkriven je u papirusu Ebers i u njemu se, za rast kose, preporučuje korišćenje masti od lava i nilskog konja. Recept za alopeciju se sastojao od bodlji ježa zagrejanih sa uljem, ili od smese pivske pene i olova.
Predstave na kojima se vidi seda kosa su gotovo nepoznate, osim nekoliko izuzetaka gde su vezani za pogrebni kontekst.
Erotska simbolika kose
Mlade devojke, koje su prikazivane na drškama ogledala i kozmetičkih kašičica prikazivane su sa debelim složenim perikama, verovatno zbog erotske konotacije kose i perika u starom Egiptu.
U egipatskim pričama se kosa starih Egipćana pojavljuje kao sredstvo zavođenja, zbog čega bi čak i faraon ubio.
U umetnosti je kosa u vidu lokne mladosti označava detinjstvo, ali može da bude i metod koji ukazuje na status, erotski potencijal, ili da povezuje osobu sa određenom ulogom ili profesijom.
Nega i higijena kose
Nega kose je bila veoma važna kod starih Egipćana. Predstava kraljice Kavit iz 11. dinastije na njenom sarkofagu prikazuje sluškinju kako joj sređuje kosu. Smatra se da svaka predstava osobe sa nedoteranom kosom ukazuje ili na period žalosti, ili na nizak društveni status – samim tim na nečistoću osobe o kojoj se radi. Razna ulja i masti su korišćeni da bi se kosa sredila.
Ne zna se koliko su često prali kosu. Budući da ima dosta dokaza o prisustvu vaški, što je možda i glavni razlog korišćenja perika, pretpostavlja se da su redovno prali kosu jer, kako egiptolozi kažu, suprotno opštem mišljenju, vaške na glavi ne mogu da se kreću po prljavoj dlaci.
